Krąg Życia - Kalendarz Słowiański

Kalendarz słowiański
Z Wikipedii


Kalendarz słowiański, Krąg Życia – kalendarz używany w starożytności i wczesnym średniowieczu przez Słowian, opierający się przypuszczalnie na zjawiskach naturalnych zachodzących w świecie roślinnym i zwierzęcym (cyklu wegetacyjnym).

Istnienie własnego systemu rachuby czasu u Słowian obecnie jest uznawane przez zdecydowaną większość uczonych, jednak szczegóły dotyczące owego kalendarza nie są znane.

Głównym argumentem przemawiającym za posiadaniem przez Słowian własnego systemu rachuby czasu są nazwy miesięcy, nawiązujące do przemian w przyrodzie i prac rolniczych, podobne we wszystkich językach słowiańskich (poza oczywiście tymi, które, jak np. rosyjski, zapożyczyły nazwy miesięcy z łaciny).

Na powiązanie systemu rachuby z rokiem księżycowym wskazuje w wielu językach, w tym polskim, sama nazwa miesiąc, oznaczająca zarówno jednostkę czasu, jak i Księżyc. Z tego względu (choć generalnie opinie co do rodzaju kalendarza są wśród badaczy podzielone) najczęściej zakłada się, iż był to kalendarz księżycowo-słoneczny.

Prawdopodobnie Słowianie nie znali rachuby lat i upływ czasu liczyli w stosunku do ważnych dla społeczności wydarzeń. W obrębie miesięcy dni nie były numerowane; być może dla ich dokładniejszego określenia kierowano się świętami przypadającymi w owe dni lub nieodległymi czasowo. Niewykluczone, iż przy określaniu dni w obrębie miesięcy posługiwano się także fazami księżyca, tak jak czynili to Rzymianie (idy).

Nie jest jasne, kiedy w kalendarzu słowiańskim pojawił się, pochodzący z Bliskiego Wschodu podział na tygodnie, niemniej jednak musiało to nastąpić dość wcześnie, gdyż zarówno samo słowo tydzień, jak i określenia poszczególnych dni są zbliżone we wszystkich językach słowiańskich.

Kalendarz słowiański przetrwał do czasu chrystianizacji ludów słowiańskich, kiedy to został zastąpiony kalendarzem juliańskim (u Słowian Zachodnich i częściowo Południowych) oraz bizantyjskim (u Słowian Wschodnich i części Południowych). Kalendarz ten, w szczątkowej formie w postaci ludowych nazw miesięcy, przetrwał wśród niższych warstw społecznych.
zrodlo;wikipedia


Dni tygodnia  [edytuj]
Słowiański tydzień składał się z siedmiu dni, choć istnieją hipotezy, iż pierwotnie na okres ten składało się tylko pięć dni.

Nazwy trzech dni tygodnia: wtorek, czwartek i piątek, powiązane etymologicznie z liczebnikami porządkowymi wskazują wyraźnie, iż starosłowiański tydzień zaczynał się od poniedziałku. Nazwy niedziela i powiązany z nią poniedziałek oraz nazwa sobota pojawiły się dopiero po przyjęciu chrześcijaństwa – niedziela była dniem odpoczynku (nie-działania), zaś słowo sobota pochodzi od hebrajskiej nazwy szabas (szabat); nie wiadomo, jak dzień ten nazywano w przeszłości.

Na to, iż pierwotnie słowiański tydzień liczył pięć dni wskazywać ma – zdaniem niektórych badaczy – nazwa środy – trzeciego dnia tygodnia; gdyby tydzień liczył siedem dni, to dniem środkowym (środą) byłby czwartek. Wg tych hipotez ostatnie dwa dni tygodnia, tj. sobota i niedziela zostały dodane po przyjęciu chrześcijaństwa i otrzymały nazwy pod wpływem nowej religii.

Prawdopodobnie, podobnie jak u innych ludów indoeuropejskich, poszczególne dni tygodnia poświęcone były poszczególnym bogom. Wiadomo, iż na Rusi czwartek łączony był z Perunem, a piątek – z Mokoszą.

Charakterystyczne jest, iż w przeciwieństwie do nazw miesięcy występujących w różnych językach słowiańskich, które, choć wyraźnie rodzimego pochodzenia, to jednak mają różną postać w poszczególnych językach, nazwy dni tygodnia we wszystkich językach słowiańskich brzmią podobnie (a nieliczne wyjątki, jak np. rosyjskie woskriesienie tj. niedziela, są także rodzimego pochodzenia). Podobne brzmienie ma także część węgierskich nazw dni tygodnia (szerda-środa, csütörtök-czwartek i péntek-piątek), mająca słowiańskie pochodzenie.

Porównanie nazw dni tygodnia w poszczególnych językach słowiańskich

polski czeski słowacki kaszubski górno-
łużycki dolno-
łużycki rosyjski ukraiński białoruski serbski chorwacki słoweński bułgarski
poni?działek pondělí pondelok poniedzôłk póndźela pónjeźela ??????????? ?????i??? ?????????? ????????? ponedjeljak ponedeljek ??????????
wtorek úterý utorok wtórk wutora wałtora ??????? ?i?????? ??????? ?????? utorak torek ???????
środa středa streda strzoda srjeda srjoda ????? ?????? ?????? ????? srijeda sreda ?????
czwartek čtvrtek štvrtok czwiôrtk štwórtk stwórtk ??????? ?????? ?????? ???????? četvrtak četrtek ?????????
piątek pátek piatok piątk pjatk pětk ??????? ??????? ????i?? ????? petak petek ?????
sobota sobota sobota sobota sobota sobota ??????? ?????? ?????? ?????? subota sobota ??????
niedziela neděle nedeľa niedzela njedźela njeźela ??????????? ???i?? ??????? ?????? nedjelja nedelja ??????

 Miesiące  [edytuj]
Nie jest jasne, ile miesięcy liczył pierwotnie słowiański kalendarz. Nazwa tego okresu, nierozerwalnie związana z księżycem wskazuje, iż podstawą wyznaczania długości tej jednostki czasu były fazy księżyca. Dlatego też wg niektórych badaczy (np. D. I. Prozorowski), miesięcy było 13. Inni uczeni (np. D. O. Swiatski) natomiast sugerują, iż zasadniczo miesięcy było 12, lecz co kilka lat (zazwyczaj co 3, czasem co 2) dodawano jeden miesiąc przestępny dla wyrównania cyklu księżycowego i słonecznego (tak jak to ma miejsce w kalendarzu żydowskim). Część badaczy uważa, iż miesięcy było 12, gdyż taka właśnie liczba miesięcy, dzieląc rok na okresy 30- 31-dniowe, tylko nieznacznie odbiegała od długości cyklu księżyca, a liczba 12 w wielu kulturach miała specyficzne znaczenie. Niewielka część badaczy jest natomiast zdania, iż brak jednolitego nazewnictwa miesięcy we wszystkich językach słowiańskich wskazuje na to, iż podział roku na miesiące przyjął się u Słowian stosunkowo późno, pod wpływem cywilizacji greckiej lub rzymskiej; oni też uważają zatem, iż miesięcy było od razu 12. Istnieją także koncepcje, że pierwotnie w słowiańskim kalendarzu miesięcy było 9, po 40-41 dni w każdym (rosyjski kalendarz Kolady Dar).

Funkcjonujące w poszczególnych językach słowiańskich rodzime nazwy miesięcy nie mają jednego wspólnego żródłosłowu.

Porównanie nazw miesięcy w tych językach słowiańskich, w których zachowały się nazwy pochodzące z rodzimego źródłosłowu

polski czeski kaszubski górnołużycki1) dolnołużycki1) ukraiński białoruski chorwacki
Styczeń Leden Stëcznik Wulki rožk Wezymski ?????? ???????? Siječanj
Luty Únor Gromicznik Maly rožk Swěckowny ????? ???? Veljača
Marzec Březen Strëmiannik Naletnik Pózymski ???????? ?????i? Ožujak
Kwiecień Duben Łżëkwiôt Jutrownik Nalětny
Jatšownik ??????? ??????i? Travanj
Maj Květen Môj Rožownik Rozhelony ??????? ???/??????? Svibanj
Czerwiec Červen Czerwińc Smažnik Smažki ??????? ??????? Lipanj
Lipiec Červenec Lëpinc Pražnik Žnjojski ?????? ?i???? Srpanj
Sierpień Srpen Zélnik Žnjenc Jacmjeński ??????? ??i???? Kolovoz
Wrzesień Září Séwnik Požnjenc Požnjenc ???????? ???????? Rujan
Październik Říjen Rujan Winowc Winowc
Winski ??????? ????????i? Listopad
Listopad Listopad Smutan Nazymnik Młośny ???????? ?i?????? Studeni
Grudzień Prosinec Godnik Hodownik Zymski ??????? ??????? Prosinac

1) Podano obowiązującą w danym języku nazwę miesiąca, wywodzącą się ze słowiańskiego źródłosłowu; w mowie potocznej częsciej używane są nazwy synonimiczne miesięcy, wywodzące się z łaciny

 Pory roku  [edytuj]
Słowianie dzieli też rok na inne okresy, nieuwzględniane w dzisiejszym kalendarzu, tj. pory roku. Początek, koniec i długość poszczególnych pór roku była różna w zależności od tego, w jakiej strefie klimatycznej dane plemię mieszkało, i tak np. wiosna zaczynała się od 1 marca (na południu) do 23 kwietnia (na północnym wschodzie).

Najważniejszym okresami było lato (stąd w wielu językach cały okres 365-dniowy określa się mianem lata; w języku polskim dotyczy to tylko liczby mnogiej), w mniejszym stopniu wiosna (np. polskie słowo "rówieśnik" oznaczające osobę urodzoną tej samej wiosny, tj. w tym samym roku wskazuje, iż niekiedy upływ czasu liczono nie w latach a w wiosnach)

 Początek roku  [edytuj]
Brak jest danych dotyczących tego, kiedy dla Słowian zaczynał się nowy rok. Na Rusi, gdzie przeżytki słowiańskiego kalendarza przetrwały najdłużej Nowy Rok obchodzono 1 marca lub 1 września, jednak jest niemal pewne, iż początek roku w tym dniu nie jest słowiańskiego pochodzenia – 1 marca rok zaczynał się w starożytnym Rzymie, zaś data 1 września wskazuje na wpływ kalendarza bizantyjskiego. Niektórzy badacze spekulują, iż początek roku przypadał w dniu równonocy wiosennej, które było początkiem roku u niektórych innych ludów, a także przypadało na okres początku prac polowych, będących podstawą rolniczej gospodarki Słowian. Wg innych badaczy początek roku związany był z okresem zimy – może następował wraz z przesileniem zimowym; nazwa grudnia w niektórych językach słowiańskich (np. czeskim, chorwackim, a także staroruskim) prosinec/prosinac wiąże się z proszeniem, tj. modlitwą; był to więc jakiś okres pojednania z bogami, pojednania, a zatem nowy rok mógłby przypadać w tym właśnie okresie. Na ten sam termin początku roku wskazuje także dawna nazwa okresu świąt Bożego Narodzenia (którego korzenie sięgają czasów pogańskich) tj. gody. Nazwa ta jest etymologicznie związana ze słowem god, oznaczającym rok, i dopiero w okresie późniejszym, jako że okres zakończenia starego roku i początkiem nowego związany był z radością i zabawami, w wyniku zmiany znaczenia (tzw. przesunięcie semantyczne), słowo gody zaczęło oznaczać zabawy, zwłaszcza weselne.

 Rachuba lat  [edytuj]
Brak jest wskazówek dotyczących tego, czy Słowianie numerowali upływające lata, poczynając od jakiegoś momentu.

Dowodem na to, że Słowianie numerowali lata poczynając od pewnego momentu jest "Litopys ruskij po ipatijewskomu spisku", w którym każdy rok ma swój kolejny numer. Kronika ta opisuje okres od IX wieku wg obecnie obowiązującego kalendarza. Jeżeli dodać lata do roku 2010, to otrzymujemy dla roku 2010 liczbe lat 7518.

 Pojęcie wieku  [edytuj]
W świadomości Słowian istniało pojęcie wieku. Oznaczało ono długi okres czasu: 30, potem też 100, rzadziej 1000 lat. Pierwotnie wiek oznaczał w przybliżeniu okres życia ludzkiego i nie miał zatem ściśle określonych ram czasowych. W okresie nieco późniejszym nastąpiło przesunięcie semantyczne i pojawiło się rozumienie wieku nie tyle jako czasu życia ludzkiego w sensie biologicznym, ile czasu, w jakim następuje zmiana pokoleniowa. Nastąpiło też (przynajmniej w niektórych częściach słowiańskiego obszaru językowego, m.in. na Rusi) dookreślenie znaczenia tego pojęcia i wyznaczenie jego ram czasowych na 30 lat. W takim właśnie sensie słowo wiek używane było do przyjęcia chrześcijaństwa i krótko potem. Tzw. pokoje wieczyste zawierane pomiędzy książętami ruskimi a władcami bizantyjskimi nie oznaczały zamiaru zakończenia wojen po wsze czasy, ale na okres lat 30. Z takiego sformułowania traktatu wynikało, że umawiający się na zawarcie pokoju władcy nie będą już ze sobą walczyć, a ewentualne wojny prowadzić będzie już następne pokolenie królów i ich wojów.
Pod wpływem tradycji chrześcijańskiej stopniowo pojawiło się dzisiejsze rozumienie wieku, tj. jako okresu stuletniego.
Niekiedy też pod pojęciem wiek rozumiano okres 1000 lat, przy czym nie chodziło tutaj zapewne o literalny tysiąc, ile raczej o ogromną liczbę lat, trudną do wyobrażenia, zatem wyrażający się tysiącem lat okres miał być symbolem czegoś niesłychanie długiego. W praktyce przy takim ujęciu określenie wiek nie oznaczało jakiegoś konkretnego okresu czasu, ale miało znaczenie odpowiadające słowu wieczność, które to słowo w językach słowiańskich jest etymologicznie powiązane ze słowem wiek; przy takim rozumieniu słowo "wieczny" oznaczało (jak i obecnie) tyle co "na zawsze", nie zaś – jak pierwotnie – na okres stu czy trzydziestoletni.